शिरपूर चे दिव्यत्व- अंतरिक्ष पार्श्वनाथ भगवान।।

मंदिरातील एक स्तंभ त्यावर भक्तित तल्लीन झालेले भक्त

शिरपूर हे मालेगाव तालुक्यातील एक प्राचीन आणि दिव्य असे ठिकाण आहे.
शिरपूर चे प्राचीन नाव श्रीपुर असे पुराणांमधून आढळते. तर जैन, हिंदू, मुस्लिम धर्माच्या अनेक सिद्ध पुरुषांचे हे ठिकाण असल्याने याला सिद्धपूर असेही म्हणतात. यापैकी जैनांची पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती आणि मंदिर यांचा इतिहास बघूया.

पवळी दिगंबर जैन मंदिर-

गावातील पोलिस स्टेशनच्या बाजूने असलेल्या रस्त्याने पुढे गेल्यावर दोन मंदिर दिसतात. सुरुवातीला एक लहान मंदिर असून त्याच आवारात पुढे सुरेख दगडी बांधकामाचे मंदिर दिसते. हेच भव्य मंदिर म्हणजे पवळी जैन मंदिर होय.
पवळी जैन मंदिर हे भव्य असून एक गर्भगृह आणि सभामंडप असे बनलेले आहे.
सभामंडपाला पूर्व उत्तर आणि दक्षिण असे तीन द्वार आहेत. यापैकी पूर्वेकडील द्वार प्रमुख असून त्याला पूर्वी एक मुखमंडप होता तो आज नष्ट झालेला आहे.
सभामंडपाच्या तिन्ही दगडी द्वारावर अतिशय सुबक नक्षी कोरलेली आहे. दार पाच द्वार शाखा याने बनलेले आहे.
शाखांच्या खाली द्वारपाल आहेत.
हे अगदी तसेच आहे जसे एखादे महादेवाचे यादवकालीन मंदिर असते.
द्वाराच्या वरील कोष्टकात श्री पार्श्वनाथ भगवान यांची मूर्ती कोरलेली आहे.
पूर्वेकडील मुख्य द्वाराच्या वरच्या बाजूला एक शिलालेख कोरलेला आहे पण आता तो अस्पष्ट झाला आहे. त्याचे वाचन झाले आहे-

मंदिराचा गर्भगृह बघितल्यावर लासुर आणि दैत्य सुदान मंदिराची आठवण येते.
मंदिराच्या सभामंडपामध्ये प्रवेश केल्यानंतर आतील खांबांवरील नक्षी अतिशय सुबक दिसते. आत भगवान महावीरांची अतिशय सुंदर मूर्ती आहे.

ज्या अंतरिक्ष पार्श्वनाथ भगवान यांच्या मूर्तीसाठी हे मंदिर बांधले गेले आहे ती मूर्ती मात्र गावातील दुसऱ्या मंदिरांमध्ये तळघरात ठेवलेली आहे. मध्ययुगीन कालखंडात छत्रपती शाहू महाराजांच्या कालखंडात सिंदखेडच्या जाधव घराण्यातील  स्त्रीला या गावाचा मुकासा मिळाला होता. पौळकर घराण्याकडे या  मंदिराची व्यवस्था लावलेली होती.

अंतरिक्ष पार्श्वनाथ भगवान मूर्तीचा इतिहास-

यासाठी थोडे रामायणा कडे वळावे लागते. खर आणि दूषण हे लंकेचा राजा रावण याचे सावत्र भाऊ होते. कारण खर हा पुष्पोत्कटा तर दूषण हा वाका पासून जन्मलेला ऋषी विश्रवा यांचा पुत्र होता. तर रावणाच्या मातेचे नाव कैकसी असे होते.
एकदा खर आणि दूषण हे विमानाने श्रीपुर वरून आकाशातून प्रवास करीत होते. तेव्हा आपली नित्य पूजा करण्यासाठी ते श्रीपुर  येथे उतरले. त्यांचे राजसेवक माली व सुमाली हे अनावधानाने पूजेची प्रतिमा आणायचे विसरले होते. सोबत ईश्वर प्रतिमा नसल्याने पूजेसाठी तिथे त्यांनी वाळू व शेण यांनी बनलेली ईश्वराची मूर्ती साकारली. पूजा समाप्तीनंतर ईश्वर प्रतिमेचे त्यांनी जवळच्या एका जलकुंडामध्ये विसर्जन केले. त्यानंतर कित्येक शतके ईश्वर मूर्ती पाण्यामध्ये अदृश्य बनून राहिली.

१६ व्या शतकात लक्ष्मण नामक एका कवीने ‘श्रीपुर पार्श्वनाथविनती’ या काव्य ग्रंथात  वरील घटनेचे  पद्यमय चित्रण केले आहे ते असे-

‘‘लंकानयरी रावण करे राज्य। चन्द्रनखा भगिनी भरतार।।१।।
खरदूषण विद्याधर धीर। जिनमुख अवलोकनव्रत धरे धीर।।२।।
वसंत मास आयो तिह काल। क्रीड़ा करन चाल्यो भूपाल।।३।।
लागी तृषा प्रतिमा नहिं संग। बालुतनू निर्मायो बिंब।।४।।
पूजि प्रतिमा जल लियो विश्राम। राख्यो बिंब कूपनि ठाम।।५।’’

चारुदत्त शिरपूर येथे ज्ञानार्जन करण्यासाठी आला होता. त्यानेही ही चारुदत्त चरित्रात याचे वर्णन केले आहे.
पोरण्योगा नंतरही प्राचीन काळात  निर्माण झालेल्या अनेक ग्रंथांमध्ये  ते शिरपूर व  पार्श्वनाथ भगवान यांचे वर्णन वाचावयास मिळते.
प्राकृत निर्वाण-काण्ड या  या जैन ग्रंथात  शिरपूर व  भगवान पार्श्वनाथ यांच्या वर्णनात  म्हटले आहे की -
‘पासं सिरपुरि वंदमि’ अर्थात् मी श्रीपुर येथील पार्श्वनाथ भगवान यांना वंदन करतो.
तसेच भट्टारक उदयकीर्ति कृत निर्वाण-भक्ति ग्रंथामध्ये म्हटले आहे की-‘अरु वंदउँ सिरपुरि पासणाहु। जो अंतरिक्ख थिउ णाणलाहु।’
अर्थात शिरपूर स्थित पार्श्वनाथ भगवान यांना वंदन करतो. जे अंतरिक्ष मध्ये विराजमान आहेत.( हवेत अधर आहेत)
एकूणच प्रस्तुत ग्रंथांमधील वर्णनात पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती हवे मध्ये अधर असल्याचे वर्णन वाचावयास मिळते.
असो, या पौराणिक घटनेनंतर बराच काळ गेला. एक दिवस एलीचपूर (अचलपूर) चा राजा श्रीपाल या भागातून प्रवास करीत असताना श्रीपूर(शिरपूर) येथे थांबला. तहान लागल्याने त्याने आपल्या सैनिकांना पाणी शोधावयास सांगितले. तेव्हा जंगलामध्ये असलेल्या एका जलकुंडाचे पाणी त्यांनी श्रीपाल राजाला पाजले. राजाला व कुणालाच गतकाळातील दडलेले दिव्य रहस्य ठाऊक नव्हते, की खर आणि दूषण द्वारा निर्मिती पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती या जलकुंडामध्ये विराजमान आहे!

राजा आपल्या छावणीकडे निघून गेला. त्याच्या राणीने त्याकडे आश्चर्याने पाहिले व म्हटले कि, आपण कुठले औषधे घेऊन आला ज्यामुळे आपला कोड नाहीसा झाला आहे..? राजा सुद्धा आश्चर्यचकित झाला तेव्हा त्याच्या लक्षात आले की आपण ज्या जल कुंडाचे पाणी प्यालो तो दिव्य आहे.

रात्री समयास राजा झोपलेला असताना त्याला स्वप्नांमध्ये जलकुंड आणि त्यामध्ये विराजमान मूर्ती दिसली व दृष्टांत मिळाला की ती मूर्ती त्याने स्वतः चालवत आपल्या राजधानीत न्यावी. मात्र कुठलीही शंका न धरता मागे वळून पाहू नये.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी राजाने तयारीनिशी काजल कुंडा कडे प्रस्थान केले व त्यातील मूर्ती आपल्या रथामध्ये विराजमान केली आणि तो स्वतः सारथी बनून राजधानीकडे चालू लागला. मात्र लगेच मनात शंका उत्पन्न झाल्याने त्याने मागे वळून पाहू नये तर तात्काळ पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती हवेत तरंगू लागली व रथ पुढे निघून गेला.

तरंगलेली ही मूर्ती पुढे अंतरिक्ष पार्श्वनाथ भगवान म्हणून संबोधली गेली. म्हणतात ही मूर्ती हवेमध्ये इतकी उंच होती की त्या खालून एक घोडेस्वार सहज जाऊ शकत होता. असो चमत्काराने राजा आश्चर्यचकीत झाला व त्याने शेजारीच एक भव्य मंदिर निर्माण केले त्याला पवळी जैन मंदिर असे म्हटले जाते. मात्र पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती मंदिरा बाहेरच तशीच स्थिर राहिली.

 पुढे गावांमध्ये संघ मंदिराची स्थापना करण्यात येऊन मूर्ती त्या ठिकाणी बसविण्यात आली. हे मंदिर गावामध्ये स्थित असून त्याच्या तळघरामध्ये प्रस्तुत भगवान पार्श्वनाथ मूर्ती ठेवलेली आहे. साधारणपणे पंचवीस वर्षापूर्वी मूर्ती खालून कपडा अलगत जात होता.

ब्रिटिश काळामध्ये १९०५ मध्ये श्वेतांबरी आणि दिगंबरी असा वाद उत्पन्न झाल्याने दिगंबरी व श्वेतांबरी यांनी मूर्तीच्या पूजेचे तास वाटून घेतले. १९२० मध्ये ब्रिटिश शासनातर्फे या मंदिराला  प्रोटेक्टेड मॉन्युमेंट घोषित करून पुरातत्व शाखेकडे सोपविण्यात आले.
मात्र अधिक वाद निर्माण झाल्याने तळ घराला कुलूप लावण्यात आले. प्रस्तुत पार्श्वनाथ भगवान मूर्ती आता शासनाच्या निगराणी मध्ये आहे व वाद कोर्टामध्ये सुरू आहे. मंदिरामध्ये असलेल्या एका छोट्या झरोक्यातून या मूर्तीचे दर्शन घेता येते.

खर आणि दूषण वध स्थळ-
छत्तीसगडमध्ये जांजगिर-चंपा जिल्ह्यातील एका जागेचे नाव खरौद असे आहे, ते हे प्रभू रामचंद्राने खर व भूषण या या दैत्यांचा तेथे वध केला म्हणून असे बोलले जाते.
खरौद सबरी तीर्थ शिवरीनारायण पासून 3 किमी तर राजधानी रायपुर पासून 120 किमी अंतरावर स्थित आहे. खरौद नगर मध्ये प्राचीन काळातील अनेक मंदिरे असल्याने त्याला छत्तीसगडची काशी सुद्धा म्हटले जाते. येथील लक्ष्मणेश्वर महादेव या प्राचीन मंदिराची स्थापना  प्रभू रामचंद्राने खर आणि दूषण यांच्या वधानंतर  लक्ष्मणाच्या सांगण्यावरून  केली  म्हणून या मंदिराला लक्ष्मणेश्वर मंदिर असे म्हटले जाते.
वायुपुराण तसेच रामचरित मानस यातील अरण्या कांड मध्ये खर आणि आणि भूषण यांच्या वधाची ही कथा वाचायला मिळते.
ज्यावेळी लक्ष्मण शूर्पणखेचे नाक कापतो त्यावेळी त्याचा प्रतिशोध घेण्यासाठी प्रथम खर आणि पश्चात भूषण येतो. दोघांचं प्रभूरामचंद्रांनी भयंकर युद्ध होऊन त्यात दोन्ही दैत्य मारले जातात.
खर आणि दूषण यांच्या वधानंतर खर या दैत्याचा अकंपन नावाचा सैनिक आपले प्राण वाचवून लंकेश रावणाकडे पोहोचतो. रावणाला हात जोडून म्हणतो, हे लंकेश आकारण्यात दंडकारण्यात आपल्या जन्मा स्थानाजवळ राहणारे आपले दोन्ही बंधू खर आणि दूषण तसेच त्यांच्या या चौदा सहस्त्र सैनिकांचा वध झाला आहे. मी ही बातमी सांगण्यासाठी कसातरी आपले प्राण वाचवून आपल्याकडे धावत आलो आहे. अयोध्याचे राजकुमार श्रीराम यांनी संपूर्ण नित्य सेनेला यमसदनी पाठविले आहे. रावणाने विचारले की, त्‍यांना मारण्यासाठी देवतांनी रामाची मदत तर केली नाही ना..?
अकंपन म्हणाला, नाही श्रीरामाने देवांच्या मदतीशिवाय सर्व राक्षस वीरांना ठार मारले. हे ऐकून रावण आश्चर्यचकित झाला.

असो मूर्तीचे दिव्यत्व आज कुलूपबंद होऊन  छोट्या झरोक्या पुरते उरले म्हणजे मोठीच खेदाची बाब आहे.
देव, प्रकृती आणि मनुष्य या साखळीत आमचे कृत्य मोठेच लहान असे आहे.
शिरपूरचे दिव्यत्व येथेच संपले नसून दिव्य पुरुष संत जानगीर महाराज आणि अमानुल्ला शहा बाबा यांचा इतिहास अजून सांगायचा आहे, मात्र आता इथेच थांबूया.
 प्रा रवि आत्माराम बाविस्कर
।।फक्तइतिहास।।