अज्ञातवासातील बार्शी टाकळी येथील कालिंका देवी मंदिर-

काही महिन्यांपूर्वी अकोल्याला जाणे झाले तेव्हा पुनश्च एकदा असद गडावरून इतिहासाची वाटचाल सुरू झाली आणि मग बार्शी टाकली जाण्याची इच्छा झाली.
बार्शी टाकळी येथील कालिका देवी मंदिर हे अतिशय प्राचीन असे सुमारे आठशे वर्षांपूर्वीचे मंदिर आहे. हे मंदिर गर्भगृह अंतराळ सभामंडप युक्त असे आहे. या मंदिराची बांधणी सुरेख असून त्याच्या कलशाचा भाग नष्ट झाला आहे. मात्र तत्कालीन शिल्पकलेचा तो एक आजोड आणि अप्रतिम नमुना आहे. मंदिराचे प्रवेशद्वार हे नेहमीप्रमाणे गाभाऱ्याच्या
समोर नसून सभामंडपाच्या बाजूस काटकोनात आहे. ते गाभाऱ्याच्या डाव्या बाजूस आहे. सभामंडप साधारणत चौकोनी असून गाभारा हा चांदणीच्या आकाराचा आहे.

अप्रतिम नक्षीदार स्तंभ

सभामंडपास चार प्रमुख नक्षीदार खांबांचा आधार आहे. त्यावर देवदेवतांच्या आकृती कोरलेल्या आहेत. मंदिरा वरील विविध देवतांच्या ज्या प्रतिमा आहेत त्यामध्ये प्रमुख महाकाली महिषासुरमर्दिनीच्या आहेत.
मंदिराच्या भिंती नक्षीदार असून त्यावर विविध आकृत्या कोरलेल्या अनेक स्तरांनी युक्त आहेत.

गर्भगृह व सभामंडप यांच्या बाहेरील एका पट्टीत देवादिकांची शिल्पे आहेत. काही मिथुन शिल्पेही आहेत.
मंदिराच्या भिंतीवर एक लांबलचक संस्कृत भाषेतील शिलालेख आढळतो. मात्र तो बऱ्याच प्रमाणात नष्ट झालेला आहे. तरी त्यावरील तारीख गुरुवार वैशाख शुक्ल ७, दुर्मुख संवत्सर शके १०९८ अशी, म्हणजे ७ एप्रिल ११७७ अशी आहे.(महाराष्ट्र व गोवे शिलालेख)
हा लेख संस्कृत व नागरी लिपी मध्ये कोरलेला आहे. या शिलालेखाप्रमाणे टेक्कली येथून यादवांचा एक मांडलिक राजा राज्य करीत होता. दंतुराज हा या राजवंशाचा मूळपुरुष तर लेख घेताना हेमाद्रीदेव हा राजा शाशन करीत होता.
हिमाद्रीदेवाने आपल्या राजधानीवर चालून आलेल्या मालुगीपुत्र राजल याचा पराभव केल्याचा उल्लेख शिलालेखात केलेला आहे.
या राजाने आपल्या सत्कृत्यांनी राजधानी टेक्कलीस वाराणसीचे सौंदर्य प्राप्त करून दिले आहे असा उल्लेख त्यात केला आहे.
लेखांमध्ये पुढे वंशपरंपरेने मंत्रीपद भोगत असलेल्या भिल्लम या वल्लभ गोत्रीय मंत्र्याची वंशावळ दिलेली आहे. या घराण्यातील गामियाय या व्यक्तीने टेक्कलीस विष्णूचे मंदिर बांधले तसेच लोककल्याणासाठी विहिरी व तलाव बांधल्याचा उल्लेख केलेला आहे.
असो, प्रस्तुत मंदिरातील कालिंका मातेची मूर्ती काही दूर अंतरावर असलेल्या खोलेश्वर शिव मंदिरांमध्ये स्थापन केलेली आहे.

 खोलेश्वर मंदिरात स्थापन केलेली कालिंका मूर्ती

दुसरे महत्त्वाचे म्हणजे यादवांचा सेनापती खोलेश्वर याचा हा प्रशासकीय भाग असावा कारण बार्शीटाकळी तसेच अकोला व इतरही भागामध्ये खोलेश्वर या नावाने शिव मंदिरे बांधलेली आहेत.

काही दूर अंतरावर असलेले खोलेश्वर मंदिर

आता प्रश्न येतो तो बार्शी टाकळी येथील हिंदू प्रजेचा घट व मुस्लिम संख्येची वाढ. त्यास मला असे कारण वाटते की बहामनीच्या कालखंडांमध्ये हा मुलुख कुण्यातरी मुस्लिम सरदाराकडे असावा. बहामनी राजवटीचा अभ्यास करताना त्यामध्ये हसन बार्शी असं एका मुस्लिम सरदाराचा नाव आढळत. बहुतेक हसन बार्शी या सरदाराकडे व्यवस्थेसाठी हा मुलुख असावा. त्याने येथे आपली जहागीर वाढविली व टेक्कली या गावास बार्शी टाकली असे नाव प्राप्त झाले असावे असे वाटते. अर्थात अभ्यास सुरू आहे, ज्ञान असीम आहे!
असो, असे हे अप्रतिम कलेचे दिव्य स्थान आज बार्शीटाकळी गावाच्या बाहेर बाजूस एकाकी अवस्थेत पडलेले आहे. यादवकाळातील  टेक्कळीचे सुवर्णयुग आता राहिले नसले तरी नंदादीपाप्रमाणे या मंदिराचे तेच आजही शाश्वत आहे. शासनातर्फे त्याच्या पुनर्निर्माणाचे कार्य बहुतेक अर्धवट राहिल्याचे दिसते, काम थांबले असावे. अकोला जिल्ह्यातील बार्शीटाकळी तालुक्यातील विशेष म्हणजे विदर्भातील महाकालीचे हे मंदिर हा कलेचा अजोड नमुना आजही सामान्यांच्या दृष्टीपासून फार दूर आहे.
-प्रा रवि आत्माराम बाविस्कर

-शौर्यशंभुचा शिलेदार

।।फक्तइतिहास।।